Ayvalık, 19. yüzyılda küçük bir yerleşim yerinden 30.000’i aşan bir nüfusa sahip büyük bir kente dönüşmüştür. Bu hızlı gelişimi, kentin ekonomik ve siyasi dinamikleri çerçevesinde ele alabiliriz:
Ekonomik Gelişim:
Zeytin ve Zeytinyağı: Ayvalık, 19. yüzyılda zeytin tarımı ve zeytinyağı üretimi ile öne çıkmıştır. Bu sektör, kentin ekonomisinin temelini oluşturmuş ve ticaretini canlandırmıştır.
Sabun Üretimi: Zeytinyağı üretimi, sabun üretimini de beraberinde getirmiştir. Ayvalık sabunu, imparatorluk içinde ve dışında tanınmış ve ticareti gelişmiştir.
Tahıl ve Un: Zeytin ve zeytinyağı üretiminin yanı sıra, Ayvalık’ta tahıl üretimi ve un fabrikaları da faaliyet göstermekteydi. Bu, kentin ekonomik çeşitliliğini artırmıştır.
Deri İşleme: Ayvalık’ta deri işleme atölyeleri de bulunmaktaydı. Deri işleme, hem yerel ekonomiye katkı sağlamış hem de meşe palamudu gibi hammadde ticaretiyle bağlantılı olarak kırsal ekonomiyle ilişki kurmuştur.
Ticaret ve Liman: Ayvalık, İzmir, Selanik ve Beyrut gibi büyük liman kentleriyle rekabet edemese de, Dikili, Çeşme ve Gemlik gibi liman kentlerine kıyasla daha önemli bir liman kentiydi.14 Kentin ticareti, hem imparatorluk içi hem de dışındaki limanlarla yoğun bir şekilde gerçekleşiyordu. Ayvalık, Doğu Akdeniz’de Beyrut ve İskenderiye, Batı Akdeniz’de Marsilya, Kuzey Avrupa’da Liverpool gibi önemli liman kentleriyle ticari bağlantılar kurmuştur.
Serbest Ticaret Bölgesi: Ayvalık, 19. yüzyılda bugünkü anlamıyla bir serbest ticaret bölgesi olarak düşünülebilir. Tüccarlar, vergi istisnaları ve indirimlerinden yararlanıyor, özel bir hukuk rejimine tabi tutuluyor ve yerleşim ve dolaşımla ilgili özel hükümlerden faydalanıyordu.
Siyasi Gelişim:
Küçük Kaynarca Antlaşması: 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması, Ayvalık’ın siyasi gelişiminde önemli bir rol oynamıştır. Bu antlaşmayla, Rusya’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Ortodoks tebaa üzerinde himaye statüsü kazanması, Ayvalık gibi Rum Ortodoks nüfusun yoğun olduğu yerleşim yerlerine özyönetim hakları sağlamıştır. Bu haklar, kendi iç işlerini düzenleme, vergi istisnaları elde etme ve serbest ticaret rejimlerinden yararlanma gibi ayrıcalıklar içeriyordu.
Tanzimat Reformları ve Vergi İsyanı: 1840’lı yıllarda başlayan Tanzimat reformları, merkezi bürokrasinin gücünü artırmayı ve aracıları ortadan kaldırmayı hedefliyordu.9 Bu durum, Ayvalık’ta 1840 yılında bir vergi isyanına yol açtı.5910 İsyanın nedeni, yeni vergi sisteminin vergilerin toplanması ve kullanımı konusunda yerel elitlerin denetimini azaltmasıydı.
İdare Meclisleri: 1840’ların sonundan itibaren kurulan idare meclisleri, yerel yönetimde önemli bir rol üstlendi. Bu meclisler, hem devlet görevlilerini hem de yerel önde gelenleri içeriyordu ve yerel işlerin yanı sıra ceza davaları ve mülkiyet davalarında da yetkiliydi. Ayvalık’taki yeni güçlenen ticaret burjuvazisi, bu meclislerde temsil edilmeye başlandı.
Önemli Dönüm Noktaları:
1821 Mora Ayaklanması: Bu ayaklanma, Ayvalık’ın siyasi atmosferini derinden etkiledi.
1840 Vergi İsyanı: Ayvalık’ın yeni yükselen ticaret burjuvazisi ile eski elitler arasındaki mücadeleyi ve merkezi bürokrasinin güçlenmesini yansıtan önemli bir olaydı.
1909, 1914 ve 1922: Bu yıllar, Ayvalık’ın siyasi ve sosyal yapısını etkileyen önemli gelişmelere sahne oldu.
Toplumsal Dönüşüm:
Ayvalık’ın ekonomik ve siyasi gelişimi, toplumsal yapıda da dönüşümlere yol açtı. 19. yüzyılın ortalarından itibaren, eski toprak sahibi elitlerin yanında, ticaretle uğraşan yeni bir burjuva sınıfı ortaya çıktı. Bu yeni sınıf, siyasi ve ekonomik alanda daha fazla söz sahibi olmaya başladı ve bu durum, toplumsal dinamikleri etkiledi.
Sonuç:
Ayvalık’ın 19. yüzyıldaki ekonomik ve siyasi gelişimi, Osmanlı İmparatorluğu’nun genel dönüşüm süreçlerinden ayrı düşünülemez. Küçük Kaynarca Antlaşması’nın sağladığı ayrıcalıklar, kentin ekonomik kalkınmasına zemin hazırladı. Tanzimat reformları ve sonrasında yaşanan siyasi ve toplumsal değişimler, Ayvalık’ta yeni güç odaklarının ortaya çıkmasına ve eski elitlerle mücadeleye yol açtı.
Kaynak: Yücel Terzibaşoğlu Ayvalık Söyleşileri: “Ayvalık: Kent, Tarih ve Coğrafya”